Лаура Қадырова
Семей қаласы Қазіргі заман тарихын құжаттандыру
орталығының құжаттарды пайдалану
бөлімінің меңгерушісі

Тұңғыш қазақ театрын құрушы Жұмат Шаниннің еңбек жолы архив құжаттарында..

Қазақ халқының ұлттық өнерінің дамуына зор үлес қосқан актер, музыкант, жазушы драматург еліміздің алғашқы режиссерінің бірі, қазақ театрын құрушы Жұмат Шаниннің туғанына биыл 125 жыл.
Ол 1892 жылы Баянауыл ауданы, Сабындыкөл көлінің жанында  Желтау қыстағында дүниеге келеді.

Жұматтың әкесі Тұрғынбай кедей отбасынан шыққан. Шөптікөл шахтасында жұмыс істеген. Күнделікті қиын өмір жағдайына байланысты ол Павлодар қаласына келіп жұмыс істеп жүрді. Алып денелі Тұрғынбай жүк тасушы болып жұмысқа орналасады. Бұл кезде Жұмат 11-12 жаста еді. Ол ауыл молдаларынан білім алып, араб тілінде хат таныды. Жаңа жерде жүріп ол ауылын сағынатын. Қоянды жәрмеңкесін, ондағы түрлі естен кетпес суреттер, балуандар өнері, бәйге, күрес, домбыра үні. Барлығы Жұматтың кеудесінде терең әсер қалдырды. Жұматқа анасының туысы болып келетін, ағасы Алтынбай үлкен әсер қалдырды. Ол кісі Тәттімбеттің өлеңдерін, Біржан Салдың лирикалық әндерін орындаған, ол бала Жұматты домбырада ойнап, ән салуға үйретті. Тұрғынбайдың отбасы орман шаруашылығымен айналысқан. Орман ағаштарын кесіп Омск қаласына апарып сатып отырды. 20 жастағы Жұмат қалаға оқуға баруға тырысады. Осы мақсатпен ол 1913 жылы Омск қаласына келеді. Барлық қиыншылықтарға қарамастан, ол жұмыс іздеп заводқа жұмысшы болып орналасады. Жұмыстың қиыншылығына төзіп, ортаға үйрене бастайды.
Ауыр жұмысты атқара жүріп, Ж.Шанин білім алуға тырысты. Ол білімсіз, арнайы мамандықсыз, алысқа бармайтынын жақсы түсінген. Сондықтан өзінің тапқан ақшасының жартысын орыс мұғаліміне беріп, бос уақытында сабақ оқыды. Орыс тілі, арифметика және т.б. пәндерді оқып үйрене бастады.

Осы уақытта Омск қаласында өте талантты қазақ жастары оқыды. Олар Нығмет Нұрмақов, Сәкен Сейфуллин және басқалар. Осы адамдармен бірге Жұмат «Бірлік» деген жастар ұйымына қатысты. СССР-дің халық әртісі Ермек Серкебаевтың әкесі, атақты драматург Бекмұхамед Серкебаев Жұматты былай есіне түсіреді: «Қыс мезгілі 1913-1914 жылдары біз Шанин екеуіміз бір үйде тұрдық.Үйдің қожайыны кәрі орыс адамы. Жұмат менен 3-4 жас үлкен болатын. Ол орыс тілінде жақсы сөйледі. Омскіде жиі болып, бос уақытында кітаптарды жиі оқитын, мені таңқалдыратыны ол әңгіме, повестерді емес, негізінен пьесаларды, яғни драмалық шығармаларды көп оқыды».
Жұмат Европа мәдениетіне қызықты. Ол мандолин, скрипка ойнауды үйренді.Театрға барып, жастар кешіне қатысатын.
1915 жылы Ж.Шанин бухгалтерлік курсқа оқуға түседі.

1916 жылы осы курсты бітіргеннен кейін, Омскідегі машина шығаратын заводтың бас бухгалтерінің орынбасары болып жұмысқа тұрады.
1917 жылы Ж.Шанин Қарқаралы қаласындағы уезді кооперативіне бухгалтер болып ауысады. Осында жүріп ол халық әндерін, күйлерін естіп қазақ халқының театрын ашуға үйренеді. Осы уақытта ол Жанбике атты қызға үйленеді.
1919 жылы Жұмат Шанин Қарқаралы қаласы, Баян ауыл болысында іс жүргізуші болып қызмет атқарған. Оған Шығыс Қазақстан облысы Семей қаласы Қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығында сақталған Р-48, т.1, іс. 198 құжатта «ұрлықшы, барымташылардан құтқару туралы Қарқаралы уезі, Баян Ауыл болысының қазағы Жұмат Шаниннің ішкі істер министріне жазған телеграммасы жазылған. Мәтін соңында «қазақ Баянауыл болысы Жұмат Шанин іс жүргізуші. Қарқаралы қаласы 12 март 1919 жыл»-деп көрсетіледі. [1] 1924 жылы Шанин Семей қаласында көркемөнерпаздар үйірмесін ашып, оның театрдағы қызметі осыдан басталады. Үйірмеге көптеген қазақ жастары қатысып дәстүрлі мерекелерде, шілдехана, бастаңғы және т.б. өз өнерлерін көрсетеді. Бастапқыда үйірме мүшелері мерекелік кештерде концерт қойды. Одан кейін бір бөлімді пьесалар қоя бастады. Белгілі актерлер болмағаннан кейін Шанин өзінің отбасын сахнаға шығара бастады. Рольдерде оның әйелі Жанбике, інілері Ақыш пен Атығай, келіндері Мақыш, қарындасы Хафиза ойнады.

1925-1926 жылдары Ж.Шанин Семейдегі кожсиндикатта басқарма орынбасары болып жұмыс істейді. Оны куәландыратын құжаттар (сауалнама, өтініш, жазбахат) Бұл құжаттардың маңыздылығы қайраткердің өз қолымен жазған және өзінің қойған қолының түпнұсқалығы екендігін айта кетуіміз керек. Құжат мәтіндеріне келсек. Мысалы Р-102, т. 1. іс. 4 қордың атауы (Всероссиский кожевенный синдикат сибирская контора).

Жұмат Шаниннің анкетасы, мәтін орыс тілінде жазылған:

2 октября 1925г.
Гор.Семипалат. Подпись (қол қойылған) [2]

Келесі құжат: Семей губерниялық конторасының №78 хаттама көшірмесі берілген 12 май 1926 жыл, Семей қаласы бұл хаттамада Управляющий Елюхиннің, өзінің орынбасары Шанинді Семиярск жәрмеңкесіне іссапарға жіберілсін деген бұйрығы берілген. [3]

Ал мына бір құжатта:
СПРАВКА

Сем.губ.Контора ВКС настоящим удостоверяет что отец умершего ребенка Шанина Асылхана, -гр. Шанин Жумат Тургумбаевич состоит на службе кожсиндиката в должности Зам.Управляющего конторой и в данное время находится в командировке.
Управляющий. /Елюхин/
Секретарь /Панкратов/ [4]

Келесі құжатта отбасының мүшелері жазылған:
Жена 25лет Жанбике
Сын 7 лет Ряупбек
Ребенок 1год Асылхан
Сестра 10 лет Хафиза [5]

Жұмат театр және драматургияның кейбір мәселелерімен жұмыс арасында, бос уақытында айналыса бастады. Ж.Шаниннің барлық арманы –қазақ театрын құру еді. Қызылорда қаласында 1926 жылы 13-ші қаңтарда бірінші қазақ ұлттық театры ашылды. Жұмат Қызылорда қаласына келеді. Осы театрда Ж.Шанин үш жыл ішінде елуге жуық пьеса қояды. Оның ішінде І.Жансүгіровтың «Кек», М.Әуезовтың «Октябрь үшін», Б.Майлиннің «Фронт», С.Сейфуллиннің «Қызыл қырандар» пьесалары.

1927 жылы Шанин М.Дәулетбаевтың аудармасымен Гамлетті қойды. Осы уақытта ол әрі режиссер, әрі драматургте болды. Ол «Қу Торсықбай», «Арқалық батыр», «Баян батыр» деген пьесалар жазып, сахнаға шығарды. Осы пьесалардың ішінде үлкен жетістікке жеткен «Арқалық батыр» пьесасы.  Жұмат Шанин театрде тек басшы, режиссер ғана емес талантты педагог та болды. Ол көптеген жас актерлерге тәрбие мен білім берді.
1932-1933 жылдары Ж.Шанин Қырғыз мемлекеттік драма театрына басшы болып орналасады. Осы қызметі оның қырғыз халқымен интернационалистік байланыста болуына ықпал етті.
Жұмат Шанинге ең бірінші қазақ театрын ұйымдастырушы ретінде, қазақтың халық әртісі атағы берілді. 1934 жылы Ж.Шанин қазақ музыкалық драма театрын басқарады. Осы театрдың спектакльдері «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын», «Айман -Шолпан» 1936 жылы Москва қаласында қазақ өнері мен әдебиеті Декадасында көрсетіліп үлкен жетістікке жетті. Оның режиссёрлық қызметіне Москваның өнер сүйер қауымы, жоғары баға берді. Ж.Шанин қазақ операсының құрылуына, актерлер К.Байсейітоваға, Қ.Жандарбековке, Г.Құрманғалиевке, М.Ержановқа, Ш.Жиенқұловаға және басқаларына үлкен көмек көрсетті. Кейіннен ол Фрунзе қаласынан шақыртылып, Орал қаласына қызметке ауыстырылды. Онда режиссёр мамандары жетіспеген. Ол мұнда музыкалық-драма театрын ұйымдастырып, директор қызметінде 1937 жылдың 15 қазанына дейін жұмыс істейді.
1938 жылы Ж.Шанин репрессияға ұшырайды.

26 шы ақпанда 1938 жылы «Халық жауы» деген айыппен тергеусіз, үкімсіз Іле өзенінің бойында атылады.
Жұбайы Жанбике Шанина қазақ актрисаларының бірі, ол барлық қиыншылықтарды Жұматпен бірге бөлісті. 50-ші жылдарға дейін «Халық жауының әйелі» деген атпен Ақмоладағы Алжир лагерінде қамауда болады.  Міне бұл айтқанымыз бір ғана қайраткеріміздің өмірі, ал осындай елі мен жері үшін маңдай терлерін төккен арыстарымыз қаншама. Олар Алашорда үкіметінің мүшесі бола жүріп әр салада қызмет етті. Бірі дәрігер болса, бірі жазушы, журналист, оқытушы, заңгер т.б қызметті қатар алып жүрді.

Халқымыз елінің дамуына үлес қосқан осындай нар тұлға азаматтарын әрқашанда жанында ұстау керек. Сөз соңында айтарымыз Еліміздің бостандығы жолына бар өмірін арнаған ардақты азаматтарымыздың қоғамдық-саяси қызметін зерттеу біздің еншімізде.

Әдебиеттер:

1.ҚЗТҚО КММ.Р-48, т.1, іс.198, б.231
2.ҚЗТҚО КММ. Р-102, т.1, іс.4, б.53
3.ҚЗТҚО КММ. Р-102, т.1, іс.4, б.127
4.ҚЗТҚО КММ. Р-102, т.1, іс.4, б.128
5. ҚЗТҚО КММ.Р-102, т.1, іс.4, б.131