Қазақ даласының трагедиясы Семей ядролық сынақ полигонының жабылғанына 25 жыл

Биыл Семей аймағына аты шулы, жұртымызды елең еткізген Семей ядролық полигонының жабылуына 25 жыл толады. Қырық жылға созылған Семей жерін сан қақсатып, халықты күйреткен сынақ полигонында атылған жарылыс осы уақытқа дейін ұмытылған жоқ.

Семей қаласының Қазіргі заман тарихын құжаттандыру орталығының архив қорында сақталған құжаттар сан түрлі тарихи кезеңдерден көрініс береді. Бұл құжаттарда ядролық сынақ полигонының адам өміріне келтірген зияны, сынақ полигоны аймағына жақын жатқан елді мекендердегі адамдардың денсаулық жағдайлары құжаттарда нақты сандық көрсеткішпен көрсетілген.

1963-1964 жылдары Семей облысы мен  Ресейдің Алтай өңірінің кейбір аудандарын біріктіріп карта жасалған. Бірақ бұл карта құпия құжат болғандықтан оны әскери орындарда ұстаған.
Полигон аймағында тұратын халықты медициналық тексеру мен радиациялық-гигиеналық жағдайды зерттеу үшін 1957 жылы жабық медициналық мекеме КСРО денсаулық сақтау министрлігінің №4-ші диспансері ашылған. Осы жылы Қазақстан Коммунистік Партиясы Семей облыстық комитеті үшін №4-ші диспансердің 1-жылдық жұмысы туралы, анықтама қағазы жасалды. Анықтамада 4 ауданның 11 елді мекеннің тұрындарын қарау негізінде облыстың радиологиялық жағдайы туралы мәліметтер берілді.

Мәлімет бойынша қан құрамын тексергенде лейкоциттің азайғанын байқаған. Мысалы: Диспансерге сәуле ауруы мен айқындалмаған диагноздармен жіберілген 87 адамның 27 пайызы лейкопенияға шалдыққан. 
Аталған анықтама қағазында мынандай ұсыныс жазылған «Семей облысындағы атом қаруының сынақтан өткізілуі тоқтатылсын, себебі тұрғындардың денсаулық жағдайына кері әсерін тигізіп, үрей туғызып тұр».
Полигон аумағында тұратын тұрғындарға радиоактивті сәуленің әсерінен, денсаулықтарына тигізген зиянына  Паталогия Институтының дәрігерлері  баға берді. 1951 жылы бірінші экспедиция жіберіліп, 2 жылдан кейін оларға Республикалық ғылым Академиясының ғалымдары қосылады, кейіннен 2 жылдан кейін Кеңес үкіметінің денсаулық сақтау министрі биофизикалық Институтының қызметкерлері қосылып зерттеу жүргізді.

1958 жылы Қазақ ССР ғылым академиясының мүшелері, академик С.Б.Балмұхановтың жетекшілік етуімен 30 адам полигон аймағында тұратын адамдардың денсаулығын зерттеуге шығады. Денсаулық сақтау министрлігімен Қазақ КСР ғылым академиясының өңірлік патология институтымен жүргізілген сараптама материалдарынан полигонға жақын аудандар тұрғындарының көпшілігінде кейіннен «Қайнар синдромы» деп аталып кеткен сәуле ауруын анықтады.
Жинақталған материалдар мен тұрғындардың денсаулық жағдайларына қарап комиссия басшылары мынандай қорытындыға келген.

-Қан құрамындағы лимфоциттердің хромосомаларының өзгеріске ұшырауы 1,5-4,5 ке көбейген.
-Тұрғындардың өмір сүру жасы 1970 жылға қарағанда 3 жылға қысқарған.
-Зерттелген адамдардың 40-50 пайызының ауруға қарсы тұру қабілеттері мүлдем жойылған .
Ауруға қарсы тұрушылық иммунитет болмағаннан түрлі аурулардың өсуі жоғарылады.
-1969 жылдан бастап облыста адам өлімі 3 есе артқан, аурудың себебі лейкоздың қан құрамында көбейуі.
-Жалпы елдегімен салыстырғанда, балалардың ақыл есінің кем болып тууы облыста 1,5-3 есе, ал аудандарда полигон аумағына жақын тұрған ауылдарда 3-5 есе артқан.
-Балалар атом сынағының қасіретіне айналды оларда жұқпалы аурулар жиі кездесті.
-150 бэр ток сәулесін алған бірнеше адамдар өздерінің табиғи жасынан 10-12 жасқа ерте қартайған.
-100 мың тұрғынның ішінде 449 оқиға полигон аймағында жақын орналасқан аудандар, ауылдарда қатерлі ісік аурулары бірнеше пайызға өсті.
-68 пайыз әйелдерде жүктілік және босану кезінде асқынатын патология байқалған. Республика бойынша бұл көрсеткіш 24 пайызды көрсетіп тұр.
-86 пайыз облыс тұрғындарының қан құрамындағы лейкоцит қалыпты шамадан төмен.
-Балалардың кемтар болып тууы 1986-1988 жылдан бері 6,4 пайыздан 8,6 пайызға өскен, ал балалардың өлі тууы 2,3 пайыздан 7,3 пайызға өскен.

Полигонға жақын аймақтарда өзін-өзі өлтіру жағдайлары жалпы кеңестік деңгейден 1,5 есе жоғарылаған. Әрбір жер асты жарылысы болған сайын облыстың  және қаланың медициналық мекемелеріне бару жиілей түскен, балалардың және еңбеккерлердің жұмысқа қабілеттілігі күрт төмендеген.

Абай, Бесқарағай, Жаңа-Семей аудандарын толық медициналық тексеруден өткізгенде 1989 жыл мамыр-маусым айларында қан құрамының өзгеріске ұшырауы, қатерлі ісік ауруының жоғарылауы 86 пайызға өскендігі байқалды. Соңғы 10 жылда туа пайда болған қан аздық 7,3 есе артқан, Семей облысы Республика бойынша ана мен бала өлімі ең жоғары болған.  Қатерлі ісік ауруымен ауыратын адамдар саны едәуір өскен.

Міне осылайша Семей ядролық полигонында 40 жыл жасалған сынақ тұрғындардың денсаулығына үлкен қатер туғызды. Ядролық сынақтың тигізген әсері қазірде байқалуда және оның болашақта тигізетін кері әсері әр азаматты толғандырмайтыны сөзсіз.

Қазіргі заман тарихын құжаттандыру
орталығының бөлім меңгерушісі Л.Қ.Қадырова