Шәкәрімнің үшінші фотосы

Қазақтың классик ақыны, ойшыл, композитор Шәкәрім Құдайбердіұлының Семей қаласындағы Қазіргі заман тарихы құжатнама орталығында сақталып келген фотосының табылуы - бүкіл республика жұртшылығын елең еткізер жаңалық. Осы  уақытқа дейінгі көпшілікке екі фотосурет ғана мәлім болатын. Жаңадан табылған фотосурет Қазақ автономиялық социалистік кеңестік республикасы Жер халық комиссариаты Семей губерниялық жер басқармасының 1924-1925 жылдары арнайы ұйымдастырған экспедициясының атқарылған жұмыстар жөніндегі қорытынды есебі қосымшасындағы фотосуреттер ішінен шықты. Фотосурет табылған № 887-қор, 1-тізбе, 4-істің аталуы мынандай: «ҚЖХК (КНЗ) Семей  мелиорациялық экспедициясының жұмысы жөніндегі жылдық есебінің қосымшасы. Экспедицияның 1924-1925-жж. жылдық есебінен тіркелген фотосуреттер». Осы қосымшада тіркелген фотосуреттер тізбесінде №37 ретпен Шәкәрімнің бейнесі бар фото берілген. Онда былай деп жазылған: «[Фо]т. № 37. Хребет Чингиз. Верховья речек. На переднем плане каз. поэт и писатель Шакирим Кудайбердин».

Шәкәрімнің жаңадан табылған фотосуреті не себептен Семей губерниялық жер басқармасына қатысты істер ішінен шықты деген заңды сауал туындары сөзсіз. Осының себебін анықтау мақсатында аталған қордағы №№1-4 және 8-11-істер толығымен қаралып, ондағы құжаттарға талдау–сараптама жұмыстары жүргізілді. Соның нәтижесінде ақынның фотосуретіне қатысты мынандай тұжырымдарға келдік.
№ 887-қор істері 1957-жылғы 15-наурызда түзіліп, 1965 жылғы 15 желтоқсанда және 1973-жылғы 18-маусымда мұрағат қызметкерлері тарапынан мерзімдік тексерулерден өткізілген екен. Қор түзілгеннен бері, ондағы істермен ешбір ізденуші 2009-жылға дейін жұмыс істемеген.

Үстіміздегі жылдың   қаңтар айында мелиорация саласында ұзақ жылдар қызмет атқарған семейлік  азамат К. Шүлембаев естелік жазуына байланысты материалдар жинауға орай  бірнеше  күн осы қор істеріне тапсырыс береді. Аталмыш істегі фотоальбомның зақымдалғанын (бірнеше фотолардың орнынан жұлып алынғанын) ескертіп, К.Шүленбаев істі мұрағат қызметкеріне (осы жолдар авторының біріне) қайтарады.
Архив қызметкерінің көзіне Шәкәрімнің фотосы оттай басылады. Қатты толқып және қуанып, жаңалықты мұрағат мүдірі Гүлнар Төлеуқызы Қасымоваға жеткізеді. Г.Т.Қасымова бұл жаңалықпен Семей мемлекеттік университетінің «Шәкәрімтану» және «Алаштану» орталықтарын, Семей мемлекттік педагогикалық институтының Тарих орталығы басшысы Мұхтарбек Кәрімовты  хабардар етеді. Игі жаңалықты университет ректоры Ерлан Бәтташұлы Сыдықов «Егемен Қазақстан» газетіне жариялайды. Ал, Семей мұрағаты Шәкәрімнің жаңадан табылған үшінші фотосымен қала жұртшылығын таныстыру рәсімін өткізеді. Бұл бейнесюжеттерді бүкіл республика телекөрермендері тамашалап көреді.

Енді осы тарихи фотосуретті бізге мұра етіп қалдырған экспедиция тарихына тоқталайық.  Қазақ Жер халық комиссариаты Семей губерниялық жер басқармасы Семей өңіріндегі суландыру каналдары мен су бөгендерін салу жұмыстарын кеңес өкіметі тұрақтанғаннан кейін, 1923 жылдан бастаған. Қазақ өлкесіндегі гидро-мелиорациялық бағыттағы жұмыстар Ресей патшалығы тұсында қоныстандыру саясатымен ұштастырылып жүргізілгенін білеміз. Қазақстан мен Сібірге европалық аймақтардан жер өңдеушілерді қоныстандыру, оларға соған орай шұрайлы жерлерді бөліп беру, тіпті шеткері таулы аймақтардағы жайлаулық жерлерді алып беру мәселелері патша заманында жүзеге асырыла бастаған. Кеңес өкіметі орнаған жылдарда гидро-мелиорациялық нысандағы жұмыстарды атқаруға қаржы бөлініп, елді мекендерді техникалық жарақтандыру ісі қолға алынады. Шыңғыстау ішіндегі Сарыкөл, оның күнгейіндегі Бақанас, Байқошқар бойында да селолық қоныстар 1940-жылдарға дейін болған. Сол маңдағы қазақ ауылдары да өздіктерінен сұраныс жазып, жаңа өкіметтен мелиорациялық серіктестіктер құруға көмектесуді сұраған.
Қазақ жер халық комиссариатының 1924-жылғы ұйғарымына сәйкес Семей мелиорациялық экспедициясы өлкедегі кешенді суландырудың бастама жұмыстарын 1924-жылдың қазан айынан 1925-жылдың қазанына дейін атқарады. Экспедицияның көрсетілген мерзім аралығындағы жұмыс бағыты мен атқарған істері туралы нақты мәліметтер № 887-қордың №2-ісінде баяндалған. Енді экспедиция есебіне сүйене отырып, Шәкәрім қажының фотосуреті тарихын баяндайық. 
Семей мелиорациялық экспедициясы Семей уезі Досов (бұрынғы Шыңғыстау) болысына қарасты Бақанас пен Байқошқар өзендерінің бойындағы және Шыңғыстаудың күнгей жақ беткейіндегі атқарылатын жұмыс мақсаттарын былай деп түзген: 1. Бұрынғы суландыру каналдары мен айналма су жолдарын қалпына келтіруде жергілікті тұрғындарға көмек көрсету; 2. Мелиорациялық серіктестіктер құруға көмек көрсету; 3. Болашақта салынатын суландыру құрылыстары жүргізілетін жерлерді анықтау.

Міне, осы мақсаттарды жүзеге асыруға арнайы құрылған экспедициялық жасақ құрамы: 1. Самохвалов Андрей Максимович  - экспедиция бастығы, мамандығы гидротехник, 1907 жылдан бастап мелиорация жұмыстарымен шұғылданған.  2. Смысловский Николай Павлович – экспедиция жетекшісі, гидротехник. 3. Овечкин Александр Иванович - экспедиция технигі, гидротехник. 4. Бочкарев Виктор Петрович  - жер өлшеуші, топограф, десятник. Экспедиция жұмысы басталмас бұрын В.П. Бочкарев жалпы жұмыстың жобалық жоспарын түзген. Түзген мерзімі: 6-қазан 1924 – 15-қаңтар 1925-жыл.
Экспедиция жұмысының бас жоспары Семей губерниялық жер басқармасы тарапынан жасалынып, губерниялық жерге орналастыру кеңесі және губерниялық жоспарлау комиссиясы тарапынан 1925-жылғы 19-мамырда № 43-хаттамамен бекітілген. Сол кездегі Жантілеуов басқарған Семей губерниялық жер басқармасында көрнекті театр режиссеры Жұмат Шанин де қызмет атқарған. Аталған экспедиция техникалық жоспарларды сызып даярлау жұмысы сәуір айында алдын-ала басталған сыңайлы, ал негізгі жұмыстар мамыр айының 15-нен басталып, маусым айының 20-на дейін созылған. Экспедицияның жұмыс істеген территориясы Семей уезі Досов болысына қарасты №5-ші ауыл деп көрсетілген. 5-ауыл 60-тан астам отбасы үйден тұратын Байқошқар елді мекені болатын. Экспедицияның қорытынды есебінде Байқошқар елді мекенінде құрылған «Үміт» мелиорациялық серіктестігінің құрылу тарихы және ондағы жүргізілген жұмыстар, яғни суландыру каналдарын іске қосу жоспары баяндалады. Байқошқар өңіріндегі   жер–су тарихын, халықтың тұрмысын, егіншілікке бейімделген ауылдың жағдай-жапсарын жетік білетін адамдармен экспедиция мүшелері әрдайым байланыста болған.

Ең алдымен экспедиция ақыл-кеңес сұраған адам орыс тіліне жүйрік, жаңалыққа жаны үйір Шәкәрім болғаны сөзсіз. Шәкәрім тұлғасы экспедиция мүшелерін аса ынтықтырған болу керек, Бақанас, Байқошқар өзендері бойларын және Шыңғыстаудың шығыс қабырға беткейлерін аралауда үнемі бірге ертіп жүрген. Сондықтан да, жергілікті тұрғындардың ішінен Шәкәрімнің бейнесін ғана жеке даралап, Шыңғыстаудың әсем де көрікті тау шатқалы көрінісінде фотоға түсірген. Шыңғыстаудың күнгей жағындағы тау шатқалдарын көрсету-аралату, олардағы табиғи бұлақ көздерін, сай-шатқалдарды қуалай ағатын ағысты тау өзендерін пайдалану жөнінде Шәкәрім қажы экспедицияға мол мағлұмат берген. Өйткені, Шәкәрім бейнеленген фотаға былай деп түсініктеме берілген: «В будущем 1925/26 году предположено откомандировать одного техника на 2-3 месяца в район Чингизского хребта для оказания населению технической помощи по организации здесь мелиоративных товариществ, по проведению соответствующих изысканий, составлению проектов и выполнению строительных работ. Но все это возможно при условий отпуска на строительные работы мелиоративной ссуды. Фотогр. № 37 дает понятие о верховьях речек и ключей».
Экспедицияның Шәкәріммен танысуына және олардың бірлесе қызмет қылуына себепкер болғандар Байқошқар елді мекенінің тұрғындары Кәрімқұл Иса мен Қабдыжалел Шаймардановтар болса керек. Өйткені экспедиция есебінде осы кісілердің басшылығымен мелиорациялық жұмыстар атқарылғаны айтылған.
Оны айту себебіміз, Шәкәрімұлы Ахат ақсақал әкесі туралы естелігінде Шәкәрім қажының 1912 жылы «Кең қоныс» деген жайлауда қора салдырып, жылма-жыл қыстайтынын жазған болатын. Бұл қонысы 1924 жылы орыс шаруаларына телінген жер қорына енгізілгендіктен 1925-жылы Шақпақтың күнгей бетінен, Байқошқардан 14-15 шақырым жерден қысы-жазы отыратын жаңа қонысын салдыртқан. Бұл қоныс әйгілі «Саят қора». Ахат ақсақал естелігінде Шәкәрім қажының Байқошқардың тұрғыны Кәрімқұлдың үйіне тоқтап, ауыл адамдарын жинап, әңгіме айтып, өлеңдерін оқитындығын жазған. Міне, осы Ахат естелігіндегі Кәрімқұл экспедиция есебінде көрсетілетін Кәрімқұл Иса болып табылады.

Кезінде екі мәрте болыс (1887-1880- және 1887-1888-жж.)  Императорлық орыс географиялық қоғамы Сібір бөлімі Семей бөлімшесінің мүшесі, Толстойды пір тұтқан, Алашорда тұсында Земство гласныйы және қазақ соты болған Шәкәрім қажы бұл экспедицияға дейін және кейін де талай ғалымдармен кездескен. Мәселен, 1923-жылы неміс ғалымы Макс Кушинскиймен, 1925-1927 жылдар аралығында Федор Фиельструппен, С.И. Руденкомен кездесіп, қазақтар, қазақ қоғамы туралы этнографиялық сипаттағы материалдар берген.  Сондықтан да Шәкәрім қажының мелиорациялық экспедиция мүшелерімен қарым-қатынаста болуы, халықтың қамын ойлаған және жарқын болашағына жол ашатын істерге бастама көрсетуі заңды құбылыс.

Лаура Қадырова
ШҚО Қазіргі заман тарихын құжаттандыру
орталығының қызметкері.